Βασανιστήρια. Πόσο μακριά μας είναι;

Published in Χαραυγή (Monday 7 July 2008, p. 33)

26^η Ιουνίου Παγκόσμια Ημέρα Θυμάτων Βασανιστηρίων από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών

Δρ Ηλίας Παπαδόπουλος

Παιδοχειρουργός

Ιατρικός Διευθυντής Μονάδας Αποκατάστασης Θυμάτων Βασανιστηρίων

Αλήθεια πόσοι γνωρίζουμε ότι εξακολουθούν να υφίστανται τα βασανιστήρια; Οι περισσότεροι έχουμε στο μυαλό μας ότι τα βασανιστήρια είναι κάτι ξένο προς εμάς ή ότι έχουν περάσει στην ιστορία. Δυστυχώς όμως σήμερα στον 21^ο αιώνα αυτά που αναφέρει ένα θύμα βασανιστηρίων δεν αποτελούν το σενάριο μιας φρικιαστικής φανταστικής ταινίας θρίλερ αλλά την ωμή πραγματικότητα.

Το Δεκέμβριο του 1998 κατά τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών καθιερώθηκε η 26^η Ιουνίου ως Παγκόσμια Ημέρα για τη Στήριξη των Θυμάτων Βασανιστηρίων.

Σύμφωνα με στοιχεία των Ηνωμένων Εθνών και της Διεθνούς Αμνηστίας υπερβαίνουν τα 50 εκατομμύρια οι εκτοπισμένοι είτε στην ίδια τους τη χώρα είτε σε άλλη χώρα (αιτούντες άσυλο, παράνομοι, προσωρινά διαμένοντες κτλ). Υπολογίζεται χωρίς να είναι βέβαιο λόγω μη καταγραφής των περιστατικών ότι ένα ποσοστό από 15 – 35% των ανωτέρω έχουν υποστεί βασανιστήρια.

Τα βασανιστήρια αποτελούν θεμελιώδη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και έχουν καταδικαστεί από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ως προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ενώ έχουν απαγορευτεί από εθνικούς και διεθνείς νόμους. Εντούτοις, τα βασανιστήρια εξακολουθούν να γίνονται καθημερινά, σε παγκόσμια κλίμακα. Μάλιστα δε θα περίμενε κανείς τα βασανιστήρια να λαμβάνουν χώρα μόνο σε κράτη που βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση ή σε κράτη όπου υπάρχει βία και αυστηρή αστυνόμευση. Δυστυχώς όμως, σύμφωνα με στοιχεία της Διεθνούς Αμνηστίας, οι χώρες στις οποίες χρησιμοποιούνται τα βασανιστήρια σε τακτική βάση είναι πέραν των 150 παγκόσμια. Λόγω της παγκοσμιοποίησης, κοινωνίες του λεγόμενου ανεπτυγμένου κόσμου έχουν έρθει σε επαφή με άτομα που έχουν υποστεί βασανιστήρια στις χώρες τους, με αποτέλεσμα να γίνει επιτακτική η ανάγκη δημιουργίας κέντρου για τα θύματα των βασανιστηρίων σε όλες τις χώρες του κόσμου. Υπάρχουν πέραν των 200 τέτοιων κέντρων παγκόσμια.

Ένα τέτοιο κέντρο δημιουργήσαμε και στην Κύπρο το οποίο ονομάσαμε «Μονάδα Αποκατάστασης Θυμάτων Βασανιστηρίων» (URVT – Unit for the Rehabilitation of Victims of Torture) και εδρεύει στη Λευκωσία. Η Μονάδα σχεδιάστηκε βάσει του Ιατρικού Κέντρου Αποκατάστασης Θυμάτων Βασανιστηρίων (Ι.Κ.Α.Θ.Β.) στην Αθήνα, που ανέλαβε την εκπαίδευση των επαγγελματιών που απαρτίζουν την Μονάδα μας (ιατρός, ψυχολόγος, κοινωνική λειτουργός, διοικητική λειτουργός κτλ). Το πρόγραμμα, αποτελεί το προϊόν συνεργασίας μεταξύ του Ι.Κ.Α.Θ.Β. και του Ινστιτούτου Νευροεπιστήμης και Τεχνολογίας Κύπρου (C.N.T.I.). Αυτό το πρωτοποριακό πρόγραμμα είναι εφικτό με την χρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού Ταμείου Προσφύγων και της Υπηρεσίας Ασύλου και έχει σκοπό να βοηθήσει τα θύματα βασανιστηρίων, αλλά και τις οικογένειές τους, να ξανακτίσουν τη ζωή τους.

Η αποστολή μας είναι να βοηθήσουμε τα θύματα βασανιστηρίων προσφέροντας πολυδιάστατη θεραπεία και υπηρεσίες αποκατάστασης και να αυξήσουμε την ενημέρωση του κοινού για ζητήματα που αφορούν τα βασανιστήρια και την αποκατάσταση. Η καθολική θεραπευτική προσέγγιση που προσφέρει το URVT εμπερικλείει μια πλήρη σειρά υπηρεσιών που περιλαμβάνει ιατρική περίθαλψη, ψυχολογική στήριξη, παροχή νομικών συμβουλών και άλλων κοινωνικών υπηρεσιών. Η μονάδα έχει στενή συνεργασία με δίκτυο εθελοντικών φορέων, ιατρών και μεταφραστών γλώσσας και κουλούρας διαφόρων χωρών για να βοηθήσει τα θύματα βασανιστηρίων και τις οικογένειες τους να ανοικοδομήσουν τη ζωή τους.

Αυτή η Μονάδα χρειάζεται υποστήριξη από πολλούς εθελοντές οι οποίοι είτε θα βοηθούν στον επιστημονικό τομέα (γιατροί, δικηγόροι, ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί κτλ.) είτε θα βοηθούν στη στήριξη των θυμάτων με διάφορους τρόπους (υλικούς ή πνευματικούς) όπου ο καθένας ευαισθητοποιημένος πολίτης μπορεί να βοηθήσει.

Σύμφωνα με το Άρθρο 5 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1948 και το Άρθρο 7 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα του 1966 κανείς δεν επιτρέπεται να υποβάλλεται σε βασανιστήρια ούτε σε ποινή ή μεταχείριση σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή τιμωρία. Κανένα πρόσωπο δεν θα υποβάλλεται χωρίς την ελεύθερη συγκατάθεσή του σε ιατρικούς ή επιστημονικούς πειραματισμούς.

Στο Άρθρο 1 του Πρώτου Μέρους της Σύμβασης κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας του 1984 τα βασανιστήρια ορίζονται σαν κάθε πράξη με την οποία, σωματικός ή ψυχικός πόνος ή έντονη οδύνη επιβάλλονται με πρόθεση σε ένα πρόσωπο, με σκοπό ιδίως να αποκτηθούν από αυτό ή από τρίτο πρόσωπο πληροφορίες ή ομολογίες, να τιμωρηθεί για μια πράξη που αυτό ή τρίτο πρόσωπο έχει διαπράξει ή είναι ύποπτο ότι την έχει διαπράξει, να εκφοβησθεί ή να εξαναγκασθεί αυτός ή τρίτο πρόσωπο, ή για κάθε άλλο λόγο που βασίζεται σε διάκριση οποιασδήποτε μορφής, εφ' όσον ένας τέτοιος πόνος ή οδύνη επιβάλλονται από δημόσιο λειτουργό ή κάθε άλλο πρόσωπο που ενεργεί με επίσημη ιδιότητα ή με την υποκίνηση ή τη συναίνεση ή την ανοχή του. Σύμφωνα δε με το Άρθρο 3 της ίδιας Σύμβασης κανένα κράτος - Μέρος δεν θα απελαύνει, δεν θα επαναπροωθεί ούτε θα εκδίδει πρόσωπο σε άλλο κράτος, όπου θα υπάρχουν ουσιώδεις λόγοι να πιστεύεται ότι αυτό το πρόσωπο θα κινδυνεύσει να υποστεί εκ νέου βασανιστήρια.

Η 29η Συνέλευση του Παγκόσμιου Ιατρικού Συλλόγου στο Τόκιο στις 10 Οκτωβρίου 1975 ασχολήθηκε με το ρόλο των γιατρών σε περιπτώσεις βασανιστηρίων και άλλων μορφών σκληρής, απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης ή τιμωρίας προσώπων υπό κράτηση ή φυλάκιση. Από αυτή τη «Διακήρυξη του Τόκιο» απορρέουν κάποια πορίσματα που έχουν να κάνουν με το ιατρικό λειτούργημα και τα βασανιστήρια.

1. Σε καμία περίπτωση ο γιατρός δεν πρέπει να υποστηρίζει, να δικαιολογεί ή να μετέχει σε βασανιστήρια ή άλλες μορφές σκληρής, απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης, οποιαδήποτε και αν είναι η κατηγορία που αποδίδεται στο θύμα, οποιεσδήποτε και αν είναι οι πεποιθήσεις ή τα κίνητρα του θύματος και υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, περιλαμβανομένης και της ένοπλης σύγκρουσης ή πολιτικής διαμάχης.

2. Ο γιατρός απαγορεύεται να παρέχει τα μέσα που έχει στη διάθεσή του ως γιατρός (ιατρείο, εργαλεία, φαρμακευτικές ουσίες ή γνώσεις) για να διευκολύνει την εκτέλεση βασανιστηρίων ή άλλων μορφών σκληρής, απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης ή για να εξασθενίσει την αντίσταση του θύματος σ' αυτή τη μεταχείριση.

3. Ο γιατρός απαγορεύεται να παρευρίσκεται σε οποιαδήποτε διαδικασία στην οποία γίνονται ή απειλούνται να γίνουν βασανιστήρια ή άλλες μορφές σκληρής, απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης.

4. Ο γιατρός πρέπει να είναι ελεύθερος να αποφασίζει το είδος της θεραπείας που θα συστήσει στο άτομο του οποίου έχει αναλάβει την ιατρική φροντίδα. Ο βασικός ρόλος του γιατρού είναι να ανακουφίζει τους συνανθρώπους του χωρίς να εμποδίζεται στην άσκηση των καθηκόντων του από προσωπικά, συλλογικά ή πολιτικά αίτια.

5. Όταν ο κρατούμενος αρνείται να λάβει τροφή και ο γιατρός θεωρεί ότι ο κρατούμενος αυτός είναι σε θέση να κρίνει ολοκληρωτικά και ορθολογικά τις συνέπειες της ηθελημένης στέρησης τροφής, δεν πρέπει να υποβάλλεται σε υποχρεωτική σίτιση. Για την ικανότητα του κρατουμένου να σχηματίσει τέτοια κρίση πρέπει να αποφανθεί και ένας ακόμη ανεξάρτητος γιατρός. Επίσης ο κρατούμενος πρέπει να ενημερωθεί από το γιατρό για τις συνέπειες της άρνησης τροφής.

6. Ο Παγκόσμιος Ιατρικός Σύλλογος πρέπει να ενθαρρύνει τη διεθνή κοινότητα, τους εθνικούς ιατρικούς συλλόγους και τον κάθε γιατρό χωριστά να συμπαρίστανται στους γιατρούς ή στις οικογένειές τους που αντιμετωπίζουν απειλές ή αντίποινα γιατί αρνήθηκαν να υποστηρίξουν τη χρήση βασανιστηρίων ή άλλες μορφές σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης.

Συχνά τα βασανιστήρια προηγούνται κάθε δίκης και χρησιμοποιούνται ως μηχανισμός καταναγκαστικής ομολογίας και συλλογής πληροφοριών. Οι μορφές των βασανιστηρίων αποτελούν ένα ατελείωτο μακροσκελή κατάλογο. Οποιαδήποτε διαστροφή την οποία μπορεί να φανταστεί ο ανθρώπινος νους μπορεί κάποιος να τη μεταφράσει και να χρησιμοποιηθεί ως βασανιστήριο. Έχουν περιγραφεί κάποιες μορφές που χρησιμοποιούνται συχνότερα π.χ. συστηματικοί ξυλοδαρμοί και χτυπήματα είτε με γροθιές, κλωτσιές, ξύλα, μαστίγια, υποκόπανος όπλων κτλ, φάλαγγας κατά τον οποίο δένονται τα πόδια και κτυπιούνται τα πέλματα με γκλοπ, ξύλα ή τα όπλα, telefono με κτυπήματα με τις παλάμες ταυτόχρονα και στα δύο αυτιά, χρήση νυσσόντων και τεμνόντων οργάνων (ξυράφια, καρφιά, μαχαίρια, γυαλιά, πυροβολισμοί) κρέμασμα, παλαιστινιακή κρεμάλα, υπερέκταση των άκρων, υποχρεωτική ορθοστασία, πρόκληση ασφυξίας (submarino = εμβύθινση της κεφαλής σε νερά ή ακαθαρσίες ή κουκούλωμα με πλαστική σακούλα μέχρι του ορίου του πνιγμού, εισπνοή αναθυμιάσεων), ηλεκτροσόκ και καψίματα σε όπλο το σώμα αλλά και ευαίσθητες περιοχές, σεξουαλικά βασανιστήρια, συστροφή όρχεων, ψυχολογικά βασανιστήρια (απειλές κατά του ατόμου, απομόνωση, αισθητηριακή αποστέρηση).

Μεγάλη επίδραση έχουν τα βασανιστήρια και στην ψυχική σφαίρα αυτού που τα έχει υποστεί. Έτσι μπορούν να παρατηρηθούν συμπτώματα από αυξημένο άγχος, διαταραχές του ύπνου, της μνήμης και της προσοχής, της libido, της διάθεσης, αδυναμία συγκέντρωσης, συναισθηματική αστάθεια, επιθετικότητα, προβλήματα κοινωνικοποίησης κ.α. Έχει περιγραφεί το σύνδρομο μετά από τραυματικό στρες (post traumatic stress syndrome, P.T.S.D.) το οποίο περιλαμβάνει όλες αυτές τις διαταραχές μετά από αυτή την ακραία μορφή εμπειρίας που δύναται να βιώσει κάποιος άνθρωπος με επακόλουθο την καταστροφή της φυσιολογικής ροής της ζωής του ατόμου. Οι επιβιώσαντες βασανιστηρίων μπορούν να επαναβιώνουν τα τραυματικά γεγονότα να καταφεύγουν σε κατάχρηση ουσιών, να έχουν διαταραχές στη σεξουαλικότητα, να έχουν έντονα συμπτώματα κατάθλιψης ή αντίθετα επίμονα συμπτώματα αυξημένης διεγερσιμότητας κτλ.

Η κλινική εξέταση ενός θύματος βασανιστηρίων απαιτεί το συσχετισμό όλων των παραμέτρων (χρόνος που παρήλθε από το βασανιστήριο, ακριβής περιγραφή σε σχέση με τα κλινικά ευρήματα, διανοητική κατάσταση, ψυχολογικός φόρτος, επαλήθευση των στοιχείων που αναφέρονται στους διάφορους επαγγελματίες κτλ). Επακόλουθα βασανιστηρίων μπορούν να είναι ευρήματα από όλα τα συστήματα του οργανισμού (διαταραχές αναπνευστικού ή του καρδιαγγειακού συστήματος, γαστρεντερικές διαταραχές, κακοποίηση δέρματος, ενδοκρινολογικά προβλήματα κ.ο.κ.). Συχνότερα προσβαλλόμενο οργανικό σύστημα είναι το μυοσκελετικό, ενώ μόνιμα και ανεξίτηλα χαραγμένα είναι τα βιώματα ενός θύματος βασανιστηρίων στο ψυχολογικό τομέα.

Υπάρχουν περιπτώσεις όπου εργαστηριακά ευρήματα τα οποία συνδυάζονται με την κλινική εικόνα καταμαρτυρούν πως ο άνθρωπος υπέστη βασανιστήρια π.χ. σύνδρομα προσθίου και οπισθίου διαμερίσματος και σπινθηρογραφική μελέτη μετά από φάλαγγα, ιστολογικές αλλοιώσεις με νέκρωση και φυσαλιδώδεις πυρήνες στην επιδερμίδα σε χρήση ηλεκτρικού ρεύματος κτλ.

Σε περιπτώσεις όπου δεν υπάρχουν κλινικά ευρήματα π.χ. όταν κάποιος έχει υποστεί «εικονική εκτέλεση» ή κακοποίησαν μπροστά του ένα συγγενικό του πρόσωπο ή ακόμα σε περιπτώσεις όπου ως μέθοδοι βασανιστηρίων παρουσιάζονται ως ιατρική θεραπεία π.χ. χορήγηση φαρμάκων που προκαλούν πόνο ή είναι παραισθησιογόνα κτλ απαιτείται να επιστρατευτεί η φαντασία, η διαίσθηση και η επιστημονική γνώση του γιατρού για την αποκάλυψη των βασανιστηρίων.

Από το 1999 έχει καθιερωθεί από τον ΟΗΕ το Πρωτόκολλο της Κωνσταντινούπολης το οποίο είναι ένα αναγνωρισμένο εγχειρίδιο που βοηθά τους ιατρούς να διαγιγνώσκουν τα επακόλουθα βασανιστηρίων και να πιστοποιούν εάν κάποιος υπήρξε θύμα βασανιστηρίων ή όχι.

Η πρόληψη των βασανιστηρίων και η αποκατάσταση των θυμάτων βασανιστηρίων αποτελούν σημαντικές προτεραιότητες για όλα τα Κράτη Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και για όλα τα κράτη ανά την υφήλιο. Μεγάλος αριθμός Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και προσώπων εργάζονται ακατάπαυστα για την πρόληψη των βασανιστηρίων και την ανακούφιση των δεινών των θυμάτων. Το Διεθνές Κέντρο για την αποκατάσταση των θυμάτων βασανιστηρίων (IRCT) το οποίο ιδρύθηκε στην Κοπεγχάγη το 1984 παίζει ουσιαστικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης. Όλοι εμείς που έχουμε έρθει σε επαφή με θύματα βασανιστηρίων δεσμευόμαστε να συνεχίσουμε και να εντείνουμε τις προσπάθειές μας ώστε αφενός να απαλλαγεί ο κόσμος από τα βασανιστήρια και αφετέρου να προσφέρουμε κατά το δυνατό περισσότερες υπηρεσίες στα θύματα και στις οικογένειές τους.